शरीर रचना

शारीरिकी, शारीर, व्ययच्छेदविद्या या शरीररचना-विज्ञान (अंग्रेजी:Anatomy), जीव विज्ञान और आयुर्विज्ञान की एक शाखा है जिसके अंतर्गत किसी जीवित (चल या अचल) वस्तु का विच्छेदन कर, उसके अंग प्रत्यंग की रचना का अध्ययन किया जाता है। अचल में वनस्पतिजगत तथा चल में प्राणीजगत का समावेश होता है और वनस्पति और प्राणी के संदर्भ में इसे क्रमश: पादप शारीरिकी और जीव शारीरिकी कहा जाता है। जब किसी विशेष प्राणी अथवा वनस्पति की शरीररचना का अध्ययन किया जाता है, तब इसे विशेष शारीरिकी (अंग्रेजी:Special Anatomy) अध्ययन कहते हैं। जब किसी प्राणी या वनस्पति की शरीर रचना की तुलना किसी दूसरे प्राणी अथवा वनस्पति की शरीर रचना से की जाती है उस स्थिति में यह अध्ययन तुलनात्मक शारीरिकी (अंग्रेजी:Comparative Anatomy) कहलाता है। जब किसी प्राणी के अंगों की रचना का अध्ययन किया जाता है, तब यह आंगिक शारीरिकी (अंग्रेजी:Regional Anatomy) कहलाती है।

Major Branches included in study

Others

शरीर रचना नामावली

शीर्ष या सिर (head)

क्षेत्र (AREAS)

शिरोवल्क , केशभू (Scalp) . तानिका (meninges) . मुख (Face) . अधःशंखिया खात (infratemporal fossa) . शंखिया खात (temporal fossa) . जतूक रन्द्र (jugular foramen) . परानासा विवर (paranasal sinus) .पक्षाभतालु खात (pterygopalatine fossa) . निगलन (swallowing) . नेत्र कोटर (orbit)

WALLS

front of head . back of head . side of head . base of head

धमनी (ARTERIES) AND शिरा (VEINS)

हड्डी या अस्थि (Bones)

कपाल या खोपड़ी (skull) . शराभ प्रवर्ध (styloid process) . कंठिका अस्थि(hyoid bone)

अङ्ग् (ORGANS)

NERVES

Medulla Spinalis (spinal cord) Nervi Craniales (cranial nerves)

MUSCLES

hyoglossus and its relations . Scalenus anterior, relations

ग्रीवा या गर्दन (neck)

CAVITIES

NECK .

WALLS , क्षेत्र (AREAS)

गभीर ग्रैव प्रावरणी . ग्रीवा मूल . ग्रीवा का पृष्ठ भाग . ग्रीवा का अग्र भाग . ग्रीवा का पार्श्विक भाग . Tissue spaces in neck

धमनी (ARTERIES) और शिरा

कर्णग्रीवा धमनी (Carotid Artery)

हड्डी या अस्थि (bones)

ग्रीवा कशेरुका (cervical-vertebra)

अङ्ग् (ORGANS)

अवटु ग्रन्थि (thyroid gland) . श्वसन प्रनाल (trachea) . स्वरयंत्र (larynx) . ग्रसनी (pharynx) . परावटु ग्रन्थि (Parathyroid glands)

NERVES

Medulla Spinalis (spinal-cord)

MUSCLES

XX

वक्ष या छाती (THORAX)

CAVITIES

मध्यावकाश , मध्यस्थानिका (mediastinum) . वक्ष अन्तर्गम (thoracic-inlet)

WALLS

छाती भित्ति (chest wall) . मध्यपट्ट diaphragm

ARTERIES

XX

अस्थि या हड्डी (BONES)

पर्शुका या पसली (ribs) . उरफलक (sternum) . वक्ष कशेरुका (thoracic-vertebra}

अङ्ग् (ORGANS)

ग्रसनली Oesophagus . श्वास प्रणाली (Respiratory system) . Thymus . हृदय (heart) . स्तन (breast) . फेफड़ा (lungs)

NERVES

XX

MUSCLES

XX

उदर या तोंद (ABDOMEN)

CAVITIES

उदर गुहा (abdominal cavity . वंक्षण क्षेत्र (inguinal region) . पर्युदर्या (peritoneum)

WALLS

धमनी (ARTERIES) AND शिरा (VEINS)

कुक्षि धमनी (celiac trunk) . ऊर्ध्व आंत्रयोजनी धमनी (SMA) . निम्न आंत्रयोजनी धमनी (IMA). abdominal aorta . common iliac artery

अस्थि या हड्डी (BONES)

त्रिक sacrum . श्रोणी (pelvis) . कटि कशेरुकाएं lumbar vertebra . अनुत्रिक coccyx

अङ्ग् (ORGANS)

अमाशय (Stomach . याकृत (liver) . पित्त/पैत्तिक पथ (biliary tract) . प्लीहा (spleen . अग्न्याशय (pancreas . क्षुद्रांत्र (small intestine . बृहदांत्र (large intestine . मूत्र मार्ग (urinary tract) . अधिवृक्कक ग्रन्थि (Adrenal gland) . स्त्री जननांग मार्ग . पुरुष जननांग मार्ग

NERVES

XX

MUSCLES

XX

ऊर्ध्व अङ्ग् (UPPER LIMB)

CAVITIES

WALLS

XX

धमनी (ARTERIES) AND शिरा (VEINS)

कक्षा धमनी (Axillary artery) . प्रगंड धमनी Brachial Artery . बहिःप्रकोष्ठिका धमनी (Radial artery) . अंतःप्रकोष्ठिका धमनी (Ulnar Artery) . अधोजतुक धमनी (Subclavian Artery)

अस्थि या हड्डी (BONES)

जत्रुक (clavicle) . प्रगंडिका humerus . बहीःप्रकोष्ठ, बहिःसर्पाभ (radius) . अंतःप्रकोष्ठ,अंतःसर्पाभ (ulna) . मणिबंध carpals . करभ metacarpus . अंगुल्यस्थि phalanges . अंसफलक (scapula)

ORGANS

XX

तंत्रिका या नस (NERVES)

प्रगंड (तंत्रिका) जालिका Brachial plexus . बहिःप्रकोष्ठिका तंत्रिका (Radial Nerve) . अंतःप्रकोष्ठिका तंत्रिका (ulnar nerve) . कक्षा तंत्रिका (Axillary Nerve) . पेशीत्वचा तंत्रिका (Musculocutaneous Nerve) . मध्यम तंत्रिका (Median Nerve)

MUSCLES

XX

निम्न अङ्ग् (LOWER LIMB)

AREAS AND ORGANS

जांघ (thigh) . चुत्तड़ (buttock) . जंघ संधि (hip joint) . जानु / घुटना (knee) . टङ्ग् (lower leg) .टखनी / पदकूर्च (ankle) . चरण (foot)

WALLS

XX

धमनी (ARTERIES) AND शिरा (VEINS)

ऊरु धमनी, और्वी धमनी(femoral a) . गभीर-ऊरु धमनी (profunda femoris Artery) . जानुपृष्ठ धमनी(popliteal a.) . उलूखल धमनी (acetabular Artery) . अंतर्जंघिका धमनी (tibial Artery) . बहिर्जंघिका धमनी (peroneal Artery) . पद अभिपृष्ठ धमनी (dorsalis pedis artery) . पदतल धमनी (plantar Artery)

अस्थि या हड्डी (BONES)

Pelvic-Bone . उर्विका (femur) . अंतर्जांघिक, अंतःस्थाभ (tibia) . बहिर्जांघिक, बहिस्थाभ` (fibula) . गुल्फ , वर्त्मपट्टिका tarsals . प्रपदिक meta-tarsals

ORGANS

XX

तंत्रिका या नस (NERVES)

नितंब तंत्रिका Gluteal nerve . कटि त्रिक तंत्रिका जालिका (Lumbosacral plexus) . अंतर्जांघिक तंत्रिका Tibial Nerve . बहिर्जांघक तंत्रिका Common peroneal nerve . आसन तंत्रिका Sciatic nerve . और्वी तंत्रिका femoral nerve

MUSCLES

XX

पीठ या पृष्ठ (BACK)

तंत्रिका रचना शास्त्र