HINDI VERBS MORPHOLOGY
क्रिया वे शब्द होते हैं जो किसी कार्य के होने या करने अथवा किसी व्यक्ति या वस्तु की स्थिति का बोध कराते हैं।
- Verbs or actions
- speech parts
- based on logic ( तर्कबोधक क्रिया )
- based on agent ( क्रिया के क्रम के आधार पर
- active agent or doer
- passive agent or patient
- based on function
-
- past
- present
- future
-
- simple
- progressive or continuous
- perfect
- perfect progressive
-
- realis mood
- Indicative or evidential mood
- irrealis mood
- Subjunctive or conjunctive mood
- Opinion
- Request ( polite )
- Conditional mood
- Optative mood
- Hopes
- Wishes
- Commands
- Imperative mood
- Prohibition
- Request
- Direct command
- Jussive mood
- Potential mood
- Presumptive mood
- Hypothetical mood
- Inferential mood
- Interrogative mood
- Secondary mood
- Power
- Can 〈☐〉
- Could 〈☐〉
- Liberty
- May 〈☐〉
- Might 〈☐〉
- Will
- Will 〈☐〉
- Would 〈☐〉
- Necessity
- Must, shall 〈☐〉
- Must, should 〈☐〉
- voice
- direct speech or active voice
- indirect speech or passive voice
-
विशेषता
- क्रिया के बिना वाक्य पूर्ण नहीं हो सकते।
- कुछ क्रियाएँ स्वघटित होते हैं और कुछ की जाती हैं।
- क्रियाएँ एक या अधिक शब्दों से मिलकर हो सकते हैं।
- क्रिया के रूप लिंग, वचन, कारक तथा काल से प्रभावित होकर परिवर्तित हो सकते हैं। इसलिए वह विकारी शब्द होते हैं।
क्रिया के भेद
- संयोजक्षमता (valency)
- क्रिया होने के क्रम के आधार पर ( क्रिया क्रम )
कर्म के आधार पर प्रयोग के आधार पर
कर्म के आधार पर क्रिया भेद
- अकर्मक क्रिया: वाक्य में जिस क्रिया के प्रयोग में कर्म की अपेक्षा नहीं होती, उसे अकर्मक क्रिया कहते हैं। जैसे:
- शीला हँसती है।
- बच्चा रो रहा है।
- सकर्मक क्रिया: वाक्य में जिस क्रिया के प्रयोग में कर्म की अपेक्षा रहती है, उसे सकर्मक क्रिया कहते हैं। जैसे:
- शीला ने सेब खाया
- मोहन पानी पी रहा है।
पहचान : क्रिया के साथ क्या अथवा किसको लगाकर प्रश्न पूछने पर जो उत्तर मिलता है वह कर्म कहलाता है।जिन वाक्यों में एक कर्म होता है उन्हे एककर्मक तथा दो कर्म वालो को द्विकर्मक कहते है। जिन वाक्यों में प्रश्न करने पर उत्तर मिलता है उन्हे सकर्मक अथवा जिनमे नहीं मिलता उन्हे अकर्मक क्रिया कहते है।
प्रयोग के आधार पर क्रिया भेद
- संयुक्त क्रिया : जब क्रिया दो या दो से अधिक के मेल से बनी हो तो उसे संयुक्त क्रिया कहते है।जैसे ~ मेने पत्र लिख दिया है।
- सहायक क्रिया : जो क्रिया शब्द मुख क्रिया शब्द की वाक्य निर्माण में सहायता करते है उन्हे सहायक क्रिया कहते है । जैसे ~ तुम खेल रहे थे।
- प्रेरणार्थक क्रिया : जिन शब्द के माध्यम से पता चलता है कि करता स्वयं कार्य न करके किसी अन्य को कार्य करने को प्रेरित कर रहा तो उसे प्रेणार्थक क्रिया कहते है। जैसे ~ मैने नोकर से कम करवाया।
- पूर्वकालिक क्रिया : जिन क्रिया शब्द को मुख्य क्रिया से पूर्व किया जाता उन्हे पूर्वकालिक क्रिया कहते है। जैसे ~ मोहन पढ़कर खेलने चला गया।
काल (tense) , पक्ष (Aspect ) और वृत्ती (mood or modality)
धातु
देखिए : धातु
क्रिया के मूल रूप को धातु कहते हैं। धातु के चार भेद होते हैं:
- सामान्य धातु: क्रिया के धातु में ‘ना’ प्रत्यय लगाकर बनती है। जैसे: लिख + ना = लिखना
- व्युत्पन्न धातु: सामान्य धातु में प्रत्यय लगाकर बनती है। जैसे: लिखना, लिखवाना, लिखाया
- नाम धातु: संज्ञा, सर्वनाम या विशेषण शब्दों में प्रत्यय लगाकर बनती है।
- मिश्र धातु: संज्ञा, विशेषण तथा क्रियाविशेषण शब्दों के बाद करना, लेना, लगना, होना, आना आदि लगाकर बनती है।
Simple Present | |||
---|---|---|---|
First Person | Second Person | Third person | |
Masc. Sing. | करता हूँ / کرتا ہوں / karta hun | करते हो / کرتے ہو / karte ho | करता है / کرتا ہے / karta hai |
Masc. Pl. | करते हैं / کرتے ہیں / karte hain | करते हो / کرتے ہو / karte ho | करते हैं / کرتے ہیں / karte hain |
Fem. Sing. | करती हूँ / کرتی ہوں / karti hun | करती हो / کرتی ہو / karti ho | करती है / کرتی ہے / karti hai |
Fem. Pl. | करते हैं / کرتے ہیں / karte hain | करती हो / کرتی ہو / karti ho | करती हैं / کرتی ہیں / karti hain |
Present Continuous | |||
First Person | Second Person | Third person | |
Masc. Sing. | कर रहा हूँ / کر رہا ہوں / kar raha hun | कर रहे हो / کر رہے ہو / kar rahe ho | कर रहा है / کر رہا ہے / kar raha hai |
Masc. Pl. | कर रहे हैं / کر رہے ہیں / kar rahe hain | कर रहे हो / کر رہے ہو / kar rahe ho | कर रहे हैं / کر رہے ہیں / kar rahe hain |
Fem. Sing. | कर रही हूँ / کر رہی ہوں / kar rahi hun | कर रही हो / کر رہی ہو / kar rahi ho | कर रही है / کر رہی ہے / kar rahi hai |
Fem. Pl. | कर रहे हैं / کر رہے ہیں / kar rahe hain | कर रही हो / کر رہی ہو / kar rahi ho | कर रही हैं / کر رہی ہیں / kar rahi hain |
Present Perfect | |||
First Person | Second Person | Third person | |
Replace the second auxiliary रहा / رہا / raha - रही / رہی / rahi - रहे / رہے / rahe in Present Continuous with the auxiliary चुका / چکا / chuka - चुकी / چکی / chuki - चुके / چکے / chuke or with लिया / لیا / liya - ली / لی / li - लिये / لیۓ / liye.The third auxiliary has to be kept as it is. Some other auxiliaries are also allowable in the place of the second auxiliary. | |||
Simple Past | |||
First Person | Second Person | Third person | |
Replace the auxiliary हूँ / ہوں / hun - हो / ہو / ho - है / ہے / hai - हैं / ہیں / hain in Simple Present with the auxiliary था / تھا / tha (masc. sing.) - थे / تھے / the (masc. pl.) - थी / تھی / thi (fem. sing.) - थीं / تھیں / thin (fem. pl.) | |||
past continuous | |||
First Person | Second Person | Third person | |
Replace the third auxiliary हूँ / ہوں / hun - हो / ہو / ho - है / ہے / hai - हैं / ہیں / hain from Present Continuous with the auxiliary था / تھا / tha (masc. sing.) - थे / تھے / the (masc. pl.) - थी / تھی / thi (fem. sing.) - थीं / تھیں / thin (fem. pl.)۔The second auxiliary has to be kept as it is. | |||
past perfect | |||
First Person | Second Person | Third person | |
Replace the third auxiliary हूँ / ہوں / hun - हो / ہو / ho - है / ہے / hai - हैं / ہیں / hain in Present Perfect with the auxiliary था / تھا / tha (masc. sing.) - थे / تھے / the (masc. pl.) - थी / تھی / thi (fem. sing.) - थीं / تھیں / thin (fem. pl.).The second auxiliary has to be kept as it is. | |||
Simple future | |||
First Person | Second Person | Third person | |
Masc. Sing. | करूंगा / کروں گا / karun-ga | करोगे / کرو گے / karo-ge | करेगा / کرے گا / kare-ga |
Masc. Pl. | करेंगे / کریں گے / karen-ge | करोगे / کرو گے / karo-ge | करेंगे / کریں گے / karen-ge |
Fem. Sing. | करूंगी / کروں گی / karun-gi | करोगी / کرو گی / karo-gi | करेगी / کرے گی / kare-gi |
Fem. Pl. | करेंगे / کریں گے / karen-ge | करोगी / کرو گی / karo-gi | करेंगी / کریں گی / karen-gi |
future continuous | |||
First Person | Second Person | Third person | |
Conjugate the auxiliary रहना / رہنا / rahna in Simple Future, just like in above and use it after the declined present participle करता / کرتا / karta. | |||
future perfect | |||
First Person | Second Person | Third person | |
Replace the third auxiliary हूँ / ہوں / hun - हो / ہو / ho - है / ہے / hai - हैं / ہیں / hain of Present Perfect with the auxiliary रहना / رہنا / rahna conjugated in Simple Future. The second auxiliary shall stay. | |||
Imperative Mood / Subjunctive (wish/command). | |||
First Person | Second Person | Third person | |
Masc. Sing. | करूँ / کروں / karun | करो / کرو / karo | करे / کرے / kare |
Masc. Pl. | करें / کریں / karen | करो / کرو / karo | करें / کریں / karen |
Fem. Sing. | करूँ / کروں / karun | करो / کرو / karo | करे / کرے / kare |
Fem. Pl. | करें / کریں / karen | करो / کرو / karo | करें / کریں / karen |
SEE ALSO
Discussion